VINACHEM

Quá trình phát triển

Động lực cho sự ra đời của Công nghiệp hóa chất (CNHC) Vùng Vịnh Ba Tư là mong muốn tận dụng tiềm năng của khí đồng hành trong khai thác dầu mỏ - trước đó thường phải đốt bỏ và xử lý như phế thải - và chuyển hóa loại khí này thành các sản phẩm hóa chất, hóa dầu với giá trị cao. Quá trình hình thành và phát triển CNHC trong khu vực bắt đầu từ đầu thập niên 1960. Khi đó, quan hệ hợp tác với một số công ty dầu mỏ quốc tế hàng đầu thế giới đã dẫn đến sự ra đời các liên doanh sản xuất hóa chất đầu tiên trong Vùng Vịnh Ba Tư, do Arập Xê-út và Cô-oét thành lập.

Có thể nói, CNHC Vùng Vịnh Ba Tư là một trong những ngành công nghiệp phát triển nhanh nhất trên thế giới. Những hoạt động sản xuất ban đầu trong ngành được thực hiện dựa trên chuỗi giá trị C1, vì một trong những động lực chính cho sự phát triển CNHC khu vực là tạo ra thị trường khí nội địa và chuyển hóa khí thiên nhiên từ phế thải thành sản phẩm có giá trị, bằng cách đó biến đổi toàn bộ khu vực về mặt kinh tế, xã hội và môi trường. Các nước thuộc Hội đồng hợp tác Vùng Vịnh (GCC) đã xây dựng thành công ngành công nghiệp hóa dầu mạnh mẽ dựa trên những điều kiện thuận lợi của khu vực và toàn cầu. Những nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào như dầu mỏ, khí thiên nhiên, quặng phốtphat và lưu huỳnh đã trở thành nền tảng để thành lập những ngành công nghiệp mới, tạo ra vị thế của khu vực Vùng Vịnh Ba Tư như trung tâm sản xuất, xuất khẩu hóa chất và phân bón hàng đầu thế giới trong những thập niên tiếp theo.

Cơ sở hạ tầng tầm cỡ thế giới tại các thành phố công nghiệp trong toàn bộ khu vực Vùng Vịnh Ba Tư đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển những sản phẩm hóa chất có giá trị và xuất khẩu chúng ra nước ngoài, trong khi đó vị trí gần các thị trường châu á đang phát triển với những chuỗi cung ứng thuận lợi đã hỗ trợ sự phát triển tiếp của những ngành công nghiệp quan trọng đối với nền kinh tế. Trong thời kỳ 1978-2018, sản xuất hóa chất tại Vùng Vịnh Ba Tư đã phát triển mạnh với tốc độ tăng trưởng trung bình 10,7%/năm.

CNHC Vùng Vịnh Ba Tư ngày nay

Ngày nay, CNHC Vùng Vịnh Ba Tư tập trung chủ yếu vào sản xuất hóa dầu. Các sản phẩm hóa dầu chiếm đến 72% tổng sản lượng của ngành, trong đó Arập Xê-út là quốc gia dẫn đầu, chiếm 68,2% tổng sản lượng hóa chất trong khu vực. Mặc dù công suất sản xuất của CNHC trong Vùng Vịnh Ba Tư không ngừng được mở rộng, doanh số của ngành thay đổi theo những điều kiện khác nhau và phụ thuộc vào động lực giá trên toàn cầu.

Tuy tỷ trọng của CNHC Vùng Vịnh Ba Tư trong công suất sản xuất hóa chất toàn cầu đã tăng gấp đôi, từ 3,2% năm 2000 lên 6,6% năm 2017, tỷ trọng của khu vực trong doanh số hóa chất toàn cầu chỉ đạt 2,2%. Nguyên nhân chủ yếu là do sản xuất hóa chất ở đây tập trung chủ yếu vào hóa chất hàng hóa, vì vậy dễ bị ảnh hưởng hơn nhiều trước những dao động của giá nguyên liệu, khác với hóa chất chuyên dụng là những sản phẩm đa dạng hơn và có biên lợi nhuận cao hơn.

Mặc dù vậy, CNHC Vùng Vịnh Ba Tư đã đạt vị trí dẫn đầu toàn cầu đối với nhiều loại sản phẩm hóa chất, đặc biệt là các hóa chất hàng hóa khối lượng lớn. Gần đây, một số công ty sản xuất hóa chất trong khu vực cũng đã bắt đầu chuyển hướng sang sản xuất hóa chất chuyên dụng cho các thị trường ngách. Những công ty này đang nổi lên như các nhà sản xuất hóa chất hàng đầu trên thế giới. Arập Xê-út là quốc gia xuất khẩu polyetylen lớn nhất thế giới, đã xuất khẩu 8 triệu tấn PE trong năm 2016. Công ty SABIC của Arập Xê-út nằm trong số các công ty sản xuất polycacbonat và PBT hàng đầu thế giới, chiếm thị phần 28% và 11% tương ứng.

Tuy CNHC Vùng Vịnh Ba Tư chỉ chiếm 7% công suất hóa chất toàn cầu, đây là một trong những khu vực có năng suất sản xuất cao nhất thế giới, chỉ đứng sau Bắc Mỹ và châu Âu, đạt mức 145% so với năng suất sản xuất trung bình của CNHC toàn cầu. Khu vực này được hưởng lợi nhiều nhờ quy mô sản xuất lớn, sử dụng công nghệ tiên tiến và có lợi thế lớn về chi phí nguyên liệu.

Đa dạng hóa danh mục sản phẩm

Trong quá trình phát triển của mình, tốc độ tăng trưởng cùng với danh mục sản phẩm của CNHC Vùng Vịnh Ba Tư bị ảnh hưởng chủ yếu bởi khối lượng và loại nguyên liệu sẵn có. Nhưng những năm gần đây các nhà sản xuất hóa chất đã dịch chuyển trọng tâm từ khối lượng sang giá trị. Trong giai đoạn 1 của quá trình phát triển, CNHC Vùng Vịnh Ba Tư tập trung vào sản xuất các loại hóa chất cơ bản và hóa chất hàng hóa từ nguyên liệu khí đồng hành. Khi nguồn cung khí thiên nhiên (đặc biệt là khí etan) bắt đầu bị hạn chế, hoạt động sản xuất đã chuyển sang sử dụng các loại nguyên liệu hỗn hợp, tạo điều kiện hình thành các loại sản phẩm hàng hóa đa dạng (giai đoạn 2).

Trong giai đoạn tiếp theo (giai đoạn 3) của quá trình phát triển (thời gian từ năm 2009 đến nay), các nhà sản xuất hóa chất Vùng Vịnh Ba Tư đã tập trung vào việc tích hợp hoạt động lọc dầu với hoạt động crăcking naphta, sản xuất nhiều hơn các loại polyme tính năng và hóa chất chuyên dụng.

Từ năm 2024, chúng ta có thể sẽ chứng kiến thời kỳ mở đầu của giai đoạn 4 trong quá trình phát triển của CNHC Vùng Vịnh Ba Tư. Đặc điểm đặc trưng của giai đoạn này là sản xuất hóa chất từ dầu thô, với sản lượng lớn các hợp chất hữu cơ thơm.

Arập Xê-út đã dẫn đầu quá trình đa dạng hóa sản phẩm của CNHC Vùng Vịnh Ba Tư. Trong thập niên qua, quá trình này đã được tăng thêm động lực nhờ định hướng chiến lược của các nhà sản xuất hóa chất với mục tiêu tăng tối đa giá trị gia tăng bằng cách mở rộng sang lĩnh vực hóa chất chuyên dụng giá trị cao cũng như hóa chất tính năng cao. Hơn nữa, việc cung ứng nguyên liệu được liên kết với việc đa dạng hóa nhằm mục đích tăng tối đa những ích lợi kinh tế xã hội của ngành sản xuất hóa chất. Trong thời gian từ 2010 đến 2017, CNHC Arập Xê-út đã bổ sung 46 sản phẩm, tương ứng mức tăng 66% trong danh mục sản phẩm của khu vực. Đến năm 2025, Hiệp hội hóa dầu và hóa chất Vùng Vịnh Ba Tư ước tính danh mục sản phẩm của ngành sẽ tăng tiếp 16%, 19 dây chuyền sản xuất mới sẽ được bổ sung.

Triển vọng tăng trưởng tương lai

Công suất hóa chất của CNHC Vùng Vịnh Ba Tư dự kiến sẽ tăng 33,6% trong thập niên tới, đạt 231,8 triệu tấn, nhờ những động lực là mở rộng hoạt động lọc dầu và tích hợp sản xuất hóa chất. Công suất sản xuất ở nước ngoài của CNHC Vùng Vịnh Ba Tư cũng được dự báo sẽ tăng với tốc độ tăng trưởng trung bình 7,6%/năm, đạt 38,7 triệu tấn vào năm 2027, trong đó phần lớn mức tăng này sẽ được thực hiện ở châu Á.

Những nỗ lực phát triển công nghệ sản xuất hóa chất từ dầu thô do các công ty SABIC và Aramco thực hiện được coi là con đường dẫn đến sự tăng trưởng trong sản xuất hóa chất của khu vực, có thể mang lại sự gia tăng sản lượng từ 40 đến 70%. Là ngành công nghiệp tập trung vào hóa chất hàng hóa, CNHC Vùng Vịnh Ba Tư cũng sẽ tiếp tục đương đầu với những thách thức lớn từ bên ngoài, ví dụ tính cạnh tranh của một ngành công nghiệp không ngừng thay đổi, xu hướng tự cung tự cấp ngày càng tăng của các nền kinh tế Trung Quốc và Mỹ, những phát triển đầy thách thức của thương mại thế giới, vai trò ngày càng tăng của công nghệ và đổi mới.

Sự nổi lên của nguyên liệu khí đá phiến tại Mỹ cũng như than tại Trung Quốc như những nguyên liệu then chốt cho sản xuất hóa dầu, kèm theo đó là lợi thế về chi phí nguyên liệu của hai khu vực cạnh tranh này đang trở thành thách thức quan trọng đối với hoạt động xuất khẩu các sản phẩm hóa dầu của CNHC Vùng Vịnh Ba Tư. Trung Quốc đã đầu tư mạnh vào việc phát triển các dự án sản xuất hóa chất từ dầu thô quy mô lớn, hai nhà máy loại này hiện đang được xây dựng. Vì vậy, trong thời gian tới thị trường sẽ chứng kiến một số thay đổi trong mô hình kinh doanh một số sản phẩm hóa chất hàng hóa quan trọng, ví dụ paraxylen. Theo dự báo mới đây, nguyên liệu paraxylen của Trung Quốc sẽ giảm từ 13,2 triệu tấn năm 2019 xuống chỉ còn 1,2 triệu tấn năm 2023.

Mặc dù vậy, nhu cầu các sản phẩm hóa dầu được dự kiến sẽ tiếp tục tăng mạnh trong những năm tới, nhu cầu hóa chất sẽ tăng 70% trong 15 năm tới nhờ những động lực là sự gia tăng dân số thế giới và thu nhập của tầng lớp trung lưu sẽ ngày càng cao, kéo theo nhu cầu các loại sản phẩm phục vụ cuộc sống.

HV

Theo Refiningandpetrochemicals, 2/2019